Dit artikel verscheen in de Hortuskrant van juni 2007

Klasse	Spermatopsida (Zaadplanten)
Clade	Bedektzadigen
Clade	Eudicots (Nieuwe Tweezaadlobbigen)
Clade	Fabiden
Orde	Malphigiales
Familie	Euphorbiaceae (Wolfsmelkfamilie)
Geslacht	Ricinus
Soort	Ricinus communis (Wonderboon)

Taxonomische indeling van Ricinus communis (Wonderboon)

Een van de 7000 soorten die door Linnaeus is beschreven is de wonderboom. Hij beschreef deze plant in 1753 in Species Plantarum. De wonderboom (Ricinus communis) is de enige soort uit het geslacht Ricinus. Deze plant behoort tot de Wolfsmelkfamilie (Euphorbiaceae).

De Euphorbiaceae is een familie van kruiden en struiken, die meestal een giftig melksap bevatten. De familie Euphorbiaceae omvat 218 geslachten met 5735 soorten. Belangrijke grote geslachten zijn Euphorbia (2000 soorten), Croton (1200 soorten) en Acalypha (500 soorten). De familie komt vooral in de tropen voor, maar ook in subtropische en gematigde streken. De planten uit deze familie hebben meestal eenslachtige bloemen. Mannelijke en vrouwelijke bloemen kunnen op dezelfde plant voorkomen (eenhuizig) of op verschillende planten (tweehuizig). Vaak zijn de kroon- of kelkbladeren afwezig, waardoor de bloemen alleen uit stampers of meeldraden bestaan. Bij het geslacht wolfsmelk (Euphorbia), de naamgever van deze familie, vinden we mannelijke en vrouwelijke bloemen die omgeven zijn door een kelkachtig omwindsel dat vaak gekleurd is. De nietige bloempjes samen met de omwindsels lijken op bloemen, maar zijn dat niet. Deze schijnbloem wordt cyathium genoemd.

De wonderboom

Bij de wonderboom zijn er gescheiden mannelijke en vrouwelijke bloemen. Deze bloemen staan in pluimen, waarbij de mannelijke bloemen onder de vrouwelijke bloemen staan. Het bloemdek is geelachtig. De verspreide bladeren zijn handlobbig. De glanzende bladeren hebben vijf tot elf lobben, die gezaagd zijn. De planten zijn vaak decoratief dankzij de gezaagde bladeren, maar ook doordat de plant gekleurd is met overgangen van groen naar rood. Daarnaast zijn de stengels rood.

 

   Een wonderboomplant met vruchten, gefotografeerd in een stadstuintje

   De bloeiwijze van Ricinus communis, een pluim met boven in de vrouwelijke bloemen en onder in de mannelijke bloemen
(Foto: Andre van Proosdi)j

De vruchten zijn zacht stekelig en bevatten zaden, die wonderbonen genoemd worden. De zaden zijn rimpelig en bevatten het gif ricine, één van de gevaarlijkste plantaardige gifstoffen.

   De stekelige vruchten van Ricinus communis

Oorsprong en geschiedenis

De wonderboom komt oorspronkelijk uit Oost Afrika, maar je ziet hem nu in alle tropische en subtropische streken op de wereld. Omdat deze plant zo decoratief is, wordt hij vaak als tuinplant gekweekt. In Nederland kunt u de plant op open plekken ook verwilderd tegenkomen. Maar het is moeilijk om voor de herfst vruchten te krijgen. De plant is niet winterhard en overleeft daarom niet onze winters.

Gebruik

Uit de zaden wordt wonderolie geperst, dat wordt gebruikt als laxeer- en smeermiddel. De pulp van de wonderbonen wordt na uitpersing van de wonderolie gebruikt als veevoeder, maar dan moet door langdurige verhitting van die pulp eerst het gif ricine worden vernietigd.
Er zijn zelfs wonderbonen aangetroffen in Egyptische tomben. De oude Grieken gebruikten wonderolie als lampolie en laxeermiddel.
Tegenwoordig worden de wonderbomen voor de productie van wonderolie commercieel gekweekt in India, China, Brazilië en de landen van de voormalige Sovjet Unie.
Deze wonderolie wordt gebruikt als bestanddeel van veel nuttige producten, waaronder zeep, smeermiddelen, remvloeistoffen, verf, inkt, koudebestendige plastics, boenwas, nylon, medicijnen en parfum. In de Angelsaksische landen wordt wonderolie verkocht onder de naam Castor oil.
Een minder fraai gebruik van wonderolie is bij het folteren: het fascistische regime van Mussolini gebruikte om tegenstanders te martelen. Zij werden gedwongen het te drinken en stierven een ellendige dood door uitdroging ten gevolge van diarree.

In de Hortus kunt u de wonderboom aantreffen in het perk van de eenjarige planten.

Literatuur

Description, Castor Bean -- Vet Med Library, UIUC
http://www.library.uiuc.edu/vex/toxic/castor/castor.htm

Productschap diervoeder – Ricinus communis
http://www.pdv.nl/lmbinaries/ricinus.pdf

SoortenBank.nl: Wonderboom – Ricinus communis
http://www.soortenbank.nl/soorten.php?soortengroep=flora_nl&id=2396&menuentry=soorten

Stevens, P. F. (2001 onwards).
Angiosperm Phylogeny Website. Version 14, July 2017
http://www.mobot.org/MOBOT/research/APweb/

Webpagina over de Species plantarum van Carl Linnaeus
http://www.botanicus.org/bibliography/b12069590