Een ingekorte versie van dit artikel verscheen eerder in de Hortuskrant van september 2011

Klasse	Spermatopsida (Zaadplanten)
Clade	Naaktzadigen
Orde	Cycadales
Familie	Zamiaceae
Geslacht	Encephalartos
Soort	Encephartos senticosus

Taxonomische indeling van Encephalartos senticosus

In de gerestaureerde Palmekas staan (vanaf medio oktober 2011) twee exemplaren van een cycadee met de naam Encephalartos senticosus. Een waardige vertegenwoordiger van een  van de oudste plantengroepen ter wereld.

Cycadeeen of palmvarens (orde Cycadales) vormen een primitieve groep zaadplanten, die samen met de naaldbomen en nog wat andere groepen tot de naaktzadigen (Gymnospermen) behoren. Ze hebben qua verwantschap niets met palmen te maken, dat zijn bedektzadige planten (Angiospermen). Het enige, dat ze gemeen hebben met palmen, is hun groeiwijze: een stam, met aan de top een krans van bladeren. De bladeren zijn veervormig onderverdeeld in talloze blaadjes (pinnae).

Kwetsbaar en bedreigd

De eerste cycadeeën verschenen omstreeks 240 miljoen jaar geleden. Deze plantengroep had zijn hoogtepunt in de geologische perioden Trias (225- 190 miljoen jaar geleden) en Jura (190– 136 miljoen jaar geleden). Daarna nam het aantal soorten en individuen af. Nu bestaan er nog 305 soorten Cycadales. Hun verspreiding is nu beperkt tot tropische of subtropische streken, waar de status ‘kwetsbaar’ of ‘bedreigd hebben.

Alle cycadeeën zijn tweehuizig, dat wil zeggen dat er aparte mannetjes en vrouwtjes zijn. De voortplantingsorganen zijn grote kegels, die boven op de stam gevormd worden. Vroeger dacht men dat alle naaktzadige planten door de wind bestoven worden, maar nu weten we dat bij de bestuiving van cycadeeën kevers een rol spelen. In de vroege ochtend verspreiden zowel de mannelijke als de vrouwelijke kegels een namaak- hormoon, dat de kevers aantrekt.

Broodje boom

De huidige groep planten - ook wel “levende fossielen” genoemd - wordt ingedeeld in 2 families: Cycadaceae en Zamiaceae.  Encephalartos senticosus behoort tot de familie Zamiaceae. Bij deze familie bezitten de planten blaadjes, die meerdere parallelle nerven bezitten.

   De blaadjes van Encephalartos senticosus hebben gelijkwaardige parallele nerven, zoals bij alle planten uit de Zamiaceae

Tot de Zamiaceae behoren 8 geslachten, waaronder het geslacht Encephalartos. De 66 plantensoorten uit dit geslacht komen allemaal voor in Afrika ten zuiden van de Sahara. In hun verspreidingsgebied worden de planten uit dit geslacht ‘broodbomen’ genoemd, omdat uit het centrum van de stam een broodachtig zetmeelrijk voedsel bereid kan worden. Maar daarnaast worden deze planten tegenwoordig vooral gewaardeerd voor hun sierwaarde.

Geroofd voor de handel

E. senticosus komt voor in Zuid- Afrika vanaf noordelijk KwaZulu-Natal tot in Swaziland. Daar groeien ze op stenige hellingen in een droge habitat met struiken. Ook deze cycadee wordt bedreigd, er komen nog maar 5.000 tot 10.000 exemplaren voor en het aantal neemt af. De IUCN (=International Union for the Conservation of Nature and natural resources) heeft de plant de status ‘kwetsbaar’ gegeven. Ze worden vooral bedreigd door roof van volwassen planten voor de sierplantenhandel.

   Een  Encephalartos senticosus (met voortplantingskegel) in de tuin van de Hortus in Amsterdam

   Het blad van Encephalartos senticosus is opgebouwd uit vele kleine blaadjes.(pinnae)

E. senticosus heeft bladeren, die 110 tot 180 cm lang zijn. Deze bladeren zijn in talloze kleine langwerpige blaadjes verdeeld rond een geelgroen bladsteel.

In de Hortus staat een exemplaar in de winter in de gerestaureerde Palmenkas. In de zomer kunt u de plant eventueel in de tuin vinden.

Literatuur

The Cycad Society of South Africa
http://www.cycadsociety.org/

Cycad taxonomy
http://www.plantapalm.com/vce/taxonomy/genera.htm
http://www.mapress.com/phytotaxa/content/2011/f/pt00019p070.pdf

Cycad, Wikipedia
http://en.wikipedia.org/wiki/Cycad

Jolivet, P. (2010)
Cycads and beetles: recent views on pollination.
The Cycad Newsletter, 28: 3-7

Africa Cycads
 http://www.wild-about-you.com/AfricaCycads.htm