Dit  artikel verscheen eerder in het Hortus Magazine van december 2013

Klasse	Spermatopsida (Zaadplanten)
Clade	Bedektzadigen
Clade	Eenzaadlobbigen
Clade	Commeliniden
Orde	Zingiberales
Familie	Zingiberaceae (Gemberfamilie)
Geslacht	Zingiber
Soort	Zingiber officinale

Taxonomische indeling van Zingiber officinale

In Nederland kennen we gember vooral als stemgember uit een potje, maar deze specerij kent tal van culinaire en medicinale toepassingen. Je komt gember tegen in ontbijtkoek en gemberbier, maar gember zou ook het libido verhogen en beschermen tegen kanker.

Gember is een belangrijke specerij, afkomstig van de wortelstokken van de gemberplant (Zingiber officinale). De naam zingiber is afkomstig uit het Sanskriet, waar het stierenhoorn betekent. De gemberplant is ook de naamgever van de familie waartoe hij behoort, de Zingiberaceae (gemberfamilie).
De Zingiberaceae hebben een pantropische (= alle tropische gebieden van de wereld) verspreiding. Zuidoost- Azië telt de meeste soorten. De planten uit deze familie zijn meerjarig en vormen kruipende rizomen onder de grond. Een rizoom is een ondergrondse, horizontaal lopende, al of niet opgezwollen stengel. Tot de familie worden tweeënvijftig geslachten en dertienhonderd soorten gerekend.
Ook na het moderne DNA onderzoek is deze familie in stand gebleven. De familie is alleen kleiner geworden, doordat men de Costaceae er van afgesplitst heeft. Een gezamenlijke eigenschap van beide families is de aanwezigheid van slechts één fertiele meeldraad. De andere meeldraden zijn steriel (staminodiën) en die zijn met elkaar vergroeid tot de lip van de bloem. Bij de Zingiberaceae zijn alleen de binnenste staminodiën vergroeid tot de lip, bij de Costaceae alle staminodiën. 

De planten uit de familie Zingiberaceae zijn heftig groeiers, die met hun wortelstokkern grote gebieden kunnen koloniseren. Soorten van het prachtig bloeiende geslacht Hedychium (onder andere H. gardnerianum, de kahili ginger uit India en Nepal) gedragen zich als een woekerend onkruid op de Azoren, Hawaï en Nieuw- Zeeland.

De gemberplant vormt uit de rizomen rijen spruiten, die ook wel schijnstammen genoemd worden: de spuiten zijn, evenals bij de bananen, geen echte stammen. Ze bestaan uit de bladscheden van de bladeren, die om elkaar heen gerold zijn. De scheuten kunnen tot honderdtwintig centimeter lang zijn. De bladeren zijn veervormig generfd, ze zijn ongeveer twintig centimeter lang en twee centimeter breed. De bloeiwijze is een groene aar, waarin de bloemen zitten. De kelk van de bloemen is wit en de kroonbladeren zijn lichtgeel. De lip van de bloem is paars met gele vlekken.

   De gemberplant (Zingiber officinale) in de educatieve kas van de Hortus

   De gemberplant (Zingiber officinale) in de Botanische tuin van Geneve

Ontdekkingsreizen

Tot het geslacht Zingiber behoren ongeveer honderdveertig soorten, waarvan een groot deel medicinale en culinaire toepassingen heeft. Zij komen oorspronkelijk uit Zuid- Azië (China, India, Maleisië). Gember werd al voor de ontdekkingsreizen naar Indië in Europa gebruikt. Europeanen kochten het van de Arabieren, die het uit Azië haalden.

Naast peper was gember de meest verhandelde specerij in de 13e en de 14e eeuw..

De gemberplant wordt op grote schaal gekweekt in India, Bangladesh, Taiwan, Jamaica, Nigeria en Sierra Leone. De kweek gebeurt meestal vegetatief, door wortelstokken te planten en uit te laten groeien. De oogst vindt dan vijf tot zeven maanden later plaats. Om gedroogde gember te verkrijgen worden de rhizomen gekookt of gepeld, geschraapt. Geschilde gember noemt men “white” ginger. De gember, die niet geschild is, noemt men “black” ginger. Uit de verse en de gedroogde gember kan door stoomdestillatie gemberolie gemaakt worden. Met organisch oplosmiddelen kan uit de gember ook oleoresine, een kleurstof  of smaakstof voor voedsel,  geëxtraheerd worden.

De TOP 5 gember producerende landen
Volgnummer	Land	Productie in 2004 in metrische tonnen	Producties in 2008 in metrische tonnen
1	India	301.900	382.600
2	China	274.852	328.810
3	Indonesie	152.704	192.341
4	Nepal	117.000	176.602
5	Thailand	104.789	161.505
Bron:  FAOSTAT data, 2007 en 2010

De winning van gember

Uit de gedroogde wortelstok wordt door malen gemberpoeder gemaakt. Dat smaakt zoet en scherp, door de aanwezigheid van de verbinding gingerol. Door drogen valt gingerol uit een in de stof shogaol, dat twee keer zo scherp is als gingerol. Daardoor is gedroogde gember scherper dan originele gember. Daarnaast bevat de wortelstok een etherische olie, waarvan het belangrijkste bestanddeel zingibereen is.

Familieleden van de gember

In de familie Zingiberaceae zitten nog meer nuttige planten voor de mens. Van de galanga (Alpinia galanga) wordt de rizoom vermalen tot het specerij laos. Geelwortel of kurkuma wordt bereid uit de wortelstokken van Curcuma longa door te koken , drogen, schoonmaken, weer drogen en malen.
Bij de kardemon (Elettaria cardamomum) worden niet de wortelstokken gebruikt, maar de zaden. Ook bij de paradijskorrels of alligator pepper (Aframomum melegueta) zijn de zaden de specerij. De zaden worden lokaal in West- Afrika gebruikt.
Sommige planten uit de gemberfamilie worden ook voor de sier gekweekt. Dat geldt onder andere voor soorten uit de geslachten Aframomum (50 soorten), Hedychium (50 soorten, ook wel ginger lily genoemd) en Roscoea (22 soorten, ook wel orchidee- of tibetgember genoemd). Een aantal Roscoea soorten groeit vrij noordelijk in China en de Himalaya en op grote hoogte. Deze soorten zijn dan ook winterhard en geschikt voor de Nederlandse tuin. Een voorbeeld is de paarsbloeiende Roscoea purpurea.

   De gemberlelie (Hedychium gardnerianum) in de Hortus in Amsterdam

   De bloeiwijze van de gemberlelie (Hedychium gardnerianum) .

   Bloeiende Hedychium tara, gefotografeerd in de Hortus

   De bloeiwijze van Hedychium tara

   De gemberlelie Hedychium coronarium, gefotografeerd in Madagaskar 

   De bloeiwijze van Hedychium coronarium

   Afromomum augustifolia, gefotografeerd in Madagaskar

   Een bloem van Afromomum augustifolia

Speculaas en andere etenswaren

Gember wordt in veel producten gebruikt. In Azië was dat vooral in hartige producten, in de Westerse wereld voornamelijk zoete producten. Gember wordt verkocht als stemgember (gember op siroop van zoet water), gemberbier, als de frisdrank Ginger Ale, gemberjam, gekonfijte gember (gesuikerd gembersnoep) en ingelegde gember (gemberstukjes in azijn). In Nederland wordt het vooral verwerkt in koek en gebak, zoals gemberkoek, ontbijtkoek en speculaas.
Gemberbier is afkomstig uit Suriname. In Indonesië wordt gember verwerkt in hartige gerechten, zoals in babi ketjap. In Indonesië heet gemalen gemberwortel djahé. Gember is ook een bestanddeel van kerriemengsels.

Gember en gezondheid

Gember is gezond voor de mens. Naast de culinaire aspecten heeft gember een medicinaal gebruik. Over gember wordt veel positiefs gezegd in boeken en op het internet, maar dat is nog niet allemaal door onderzoek bevestigd. Het kan de stoelgang bevorderen, maar het kan ook gebruikt worden tegen braken en braakneigingen bij reisziekte. Daarnaast zou het ook een verwarmend effect op het lichaam hebben, de bloedcirculatie stimuleren en het libido verhogen. Gingerol, shogaol en zingibireen zouden als antioxidanten in het lichaam kunnen fungeren en daardoor het lichaam kunnen helpen bij de bescherming tegen kanker.

In de Hortus kunt u verschillende soorten uit de gemberfamilie vinden in de educatieve kas (Vlinderkas) en in de Tropische kas.

Literatuur

T.M.E. Branney
Hardy Gingers, including Hedychium, Roscoea, and Zingiber
Timber Press

C. Kalkman
Planten voor dagelijks gebruik- Botanische achtergronden en toepassingen
KNNV

Stevens, P. F. (2001 onwards).
Angiosperm Phylogeny Website. Version 14, July 2017
http://www.mobot.org/MOBOT/research/APweb/

Gember- Wikipedia
http://nl.wikipedia.org/wiki/Gember

Gember gebruiken (Allerhande, AH), videofilmpje
http://www.youtube.com/watch?v=84ONmZakCEE

Gember op Mijnreceptenboek.nl
http://www.mijnreceptenboek.nl/ingredienten/specerijen/gember.html