Dit artikel verscheen in de Hortuskrant van maart 2004. In diezelfde krant verscheen ook een artikel van mij over de indigostruik

Tot halverwege de negentiende eeuw werden kleurstoffen uit planten gebruikt om stoffen te verven. Daarna werden kleurstoffen steeds meer synthetisch bereid. De synthetisch bereide kleurstoffen bleken veel stabieler en verbonden zich beter aan de vezels van stoffen, waardoor de productie van verfkleurstoffen uit planten afnam. Alleen bij onze voeding, worden nog kleur- en smaakstoffen uit planten (bijvoorbeeld saffraan) gebruikt.

Welke plantaardige kleurstoffen werden door de mens gebruikt? Ik neem eerst  de kleurstoffen, die uit de gewone plantendelen (bladeren, stengeldelen of wortelstokken ) worden gehaald. Een van de bekendste is de indigo. Deze werd gebruikt om stoffen blauw te kleuren, bijvoorbeeld voor spijkerbroeken. In Europa werd deze kleurstof getrokken uit de wede (Isatis tinctoria). In tropische streken werd ze gehaald uit de indigostruik (Indigofera tinctoria). Over de indigostruik kunt u elders in de krant meer lezen. 

Wede

De wede komt oorspronkelijk uit de Aziatische steppen en is waarschijnlijk door oude Egyptenaren en Grieken als cultuurplant gekweekt. In Europa werd de wede als leverancier van blauwe kleurstof gebruikt tot aan de 16de eeuw. Daarna kon de productie van de blauwe kleurstof uit wede niet meer concurreren met die van de indigo struik. Deze laatste leverde dertigvoudig meer indigo en had een hogere kwaliteit. 

Indigo

Het commerciële gebruik van de indigostruik hield op rond 1900. Sinds1880 werd indigo kunstmatig gemaakt door Bayer en in 1897 begon de grootschalige fabricatie ervan. Toch worden er nog indigostruiken in Brazilië en El Salvador gekweekt, maar dan de verwante Indigofera-  soorten I. arrecta en I. sumatrana.
Het uit de wede en de indigoplant bereide sap is geel; pas door oxidatie aan de lucht wordt het kleurloze leucoindigo omgezet in de blauwe kleurstof indigo. Stoffen, die in de geel- groene vloeistof gedoopt waren, kleurden bij het drogen blauw. De ververs lieten de stoffen meestal van zaterdagmiddag tot maandagochtend in de indigo-oplossing weken. Op maandag liet men de stoffen drogen. De ververs waren daardoor op maandag verplicht vrij, vandaar de uitdrukking 'blauwe maandag'.
Op een aparte pagina op de Botanie Website vind u meer informatie over de indigostruik.

Meekrap

Als rode kleurstof werd eeuwenlang de stof alizarine gebruikt. Deze stof werd gewonnen uit de wortelstok van de meekrap (Rubia tinctoria). De meekrap komt oorspronkelijk uit het oostelijke Middellandse Zeegebied en is evenals de wede door cultuur in Nederland terechtgekomen. In Nederland werd de meekrap vooral in Zeeland verbouwd, in de buurt van Zierikzee, Goes en op Tholen. In 1868 werd alizarine voor het eerst synthetisch bereid, waardoor de kweek van meekrap langzamerhand afnam en rond 1920 volledig opheld. Er is veel informatie over de meekrap en zijn kleurstof te vinden op de website http://www.meekrap.nl.

Wouw

Het geel kleuren van textiel was in Europa minder moeilijk dan het kleuren met rode of blauwe kleurstoffen. Er zijn veel planten in onze streken, die gele kleurstoffen produceren. De belangrijkste  was luteoline, een kleurstof die uit de wouw (Reseda luteola) gemaakt werd. De wouw is één van de vier Reseda soorten, die in Nederland voorkomen. Oorspronkelijk afkomstig uit het Middellands Zeegebied is die voor zijn verfstof al eeuwen geleden naar midden Europa gebracht. De gele kleurstof uit de wouw werd vooral gebruikt om zijde te verven.
Daarnaast werd de gele kleurstof serratuline gewonnen uit zaagblad (Serratula tinctoria), een plant die voor zijn kleurstoffen waarschijnlijk nooit in Nederland is gekweekt. Hier is zaagblad erg zeldzaam, het groeit mogelijk nog maar op twee plekken op de zandgronden van Nederland.

Kurkuma (geelwortelpoeder)

Een andere kleurstof die vroeger werd gebruikt om textiel geel te verven is kurkuma, een poeder dat gemaakt wordt uit de wortelstok van de plant Curcuma longa (Zingiberaceae). Deze specerij wordt ook veel  gebruikt als bestanddeel van kerriepoeder en als ingrediënt van de Oosterse keuken. Aan de gele kleur dankt kurkuma zijn naam ‘valse saffraan’. Bovengenoemde kleurstoffen zijn kleurstoffen, die zich redelijk tot goed hechten aan textielvezels. 

Henna

Voor het kleuren van de huid en het haar is al eeuwenlang gebruikgemaakt van henna, een kleurstof die goed hecht aan eiwitmoleculen. Henna wordt bereid uit de hennastruik (Lawsonia inermis). Deze struik groeit in het Middellandse Zeegebied, Klein Azië, Noord- Afrika, India en Australië. Met de hennakleurstof (lawson) kan een variatie aan kleuren van rood via bruin tot zwart gemaakt worden, afhankelijk van toevoegingen aan de brei, die van de plant gemaakt wordt. De brei van de stengeldelen zonder bladeren kleurt karmijnrood. Als aan deze brei kalk wordt toegevoegd, krijgt men een bruine kleurstof.  Door toevoeging van indigobladeren krijgen we een zwarte kleurstof. Hoewel henna voornamelijk gebruikt wordt om haren en huiddelen te kleuren, kan het ook gebruikt worden om wol en zijde te verven.

Naast de bovenstaande kleurstoffen, die uit bladeren, stengeldelen of wortels werden bereid, zijn er ook kleurstoffen, die uit bloemen en vruchten (bessen) gehaald werden.

Saffloer

De saffloer of valse saffraan (Carthamus tinctorius) werd gekweekt in Zuid- Europa, omdat uit de bloemen de kleurstof carthamine werd gehaald. Dit is een kleurstof, waarmee geel, oranje of rood kon worden geverfd. Hij werd gebruikt om wol en zijde te verven. Daarnaast kon hij ook gebruikt worden om rijstgerechten mee te kleuren, het was een goedkoper alternatief voor saffraan.Tegenwoordig wordt deze distel nog steeds gekweekt, maar dan voor de eetbare oliën die uit de zaden kan worden gehaald.

Saffraan

Uit de rode stempels van de saffraanplant (Crocus sativa) wordt nog steeds de kleurstof saffraan bereid. Saffraan werd onder andere gebruikt om de kleren van de Ierse koningen te kleuren. Tegenwoordig wordt de kleurstof vooral gebruikt om gerechten te kleuren. Dit gebeurt vooral in de Italiaanse en de Spaanse keuken. Saffraan is nogal duur, voor een ounce kleurstof zijn ongeveer 4000 bloemen nodig. De saffraan komt tegenwoordig uit Spanje en Kashmir (India).

Pokeweed

Uit de zwarte bessen van de giftige american pokeweed of kermesbeere (Phytollaca americana) werd de kleurstof betacyaan gehaald, waarmee paars geverfd kon worden.

Literatuur

Rita J. Adrosko
Natural Dyes and Home Dyeing
Dover, 1971
ISBN 0486226883

E.J. Weeda, R. Westra, Ch. Westra en T. Westra
Nederlandse Oecologische Flora- Wilde Planten en hun relaties
IVN

Dyestuffs from plants
http://www.life.uiuc.edu/plantbio/263/DYES.html

Meekrap, erfgoed in kleur
http://www.meekrap.nl

Nutzpflanzen, Vorlesung Bickel SoSe 2003
3. Farbstoffe aus Pflanzen
http://www.uni-duesseldorf.de/MathNat/Biologie/ Didaktik/Nutzpflanzen/farbstoff.ppt

Rob van der Hoeden
Plantaardigheden-  Aardigheden over planten- Verfplanten
http://www.plantaardigheden.nl/aardig/aardigheden/verfplanten.htm

R.W. Schery
Plants for Man
Prentice- Hall, 1956