Dit artikel verscheen in de Hortuskrant van september 2007

Klasse	Spermatopsida (Zaadplanten)
Clade	Bedektzadigen
Clade	Eudicots (Nieuwe Twezaadlobbigen)
Clade	Lamiden
Orde	Lamales
Familie	Oleaceae (Olijffamilie)
Geslacht	Olea
Soort	Olea europaea (Olijf)

Taxonomische indeling van Olea europaea (Olijf)

In deze Hortuskrant met als thema Midden- Oosten wil ik het hebben over de olijfboom. Hoewel de olijfboom over de hele wereld is verspreid, komt hij oorspronkelijk uit Klein Azië en Syrië. De boom, waarvan de vruchten over de hele wereld worden gegeten, is de soort Olea europaea. Ongeveer 600 jaar v. Chr werd de boom vanuit het Midden- Oosten naar de andere Mediterrane landen verspreid. Tegenwoordig kunt u de olijfboom in alle subtropische en tropische gebieden op de wereld aantreffen.

De olijf is de belangrijkste soort in het veertig soorten tellende geslacht Olea. Olea behoort met nog 23 andere geslachten (met ongeveer 615 soorten) tot de familie, die naar hem genoemd is: de olijfbomenfamilie (Oleaceae). Tot de Oleaceae behoren bladverliezende bomen en altijdgroene heesters, die over de hele wereld  voorkomen. Bekende geslachten uit deze familie zijn de es (Fraxinus), de jasmijn (Jasminum) en de sering (Syringa).

   De olijfboom, die in de centrale hal van de Palmenkas in een kuip staat staat

   De olijfboom uit de Palmenkas, gezien vanaf het trappetje omhoog

De bomen en struiken uit de familie Oleaceae worden onder andere gekenmerkt door de tegenover elkaar staande bladeren. Daarnaast hebben ze vaak twijgen en bladeren, die zilverachtig zijn door klein schildvormige schubben. De olijf heeft enkelvoudige bladeren, die aan de bovenkant groen en leerachtig zijn en aan de onderkant grijs en viltig. Deze typische kleur inspireerde Van Gogh om in olijfgaarden te gaan schilderen.
De bloemen van de vertegenwoordigers van deze familie zijn meestal viertallig symmetrisch opgebouwd; er zijn meestal vier kroonbladeren en vier kelkbladeren. Ze hebben, en dat is een belangrijk familiekenmerk, twee meeldraden. Olijfbomen bloeien in mei en juni met kleine trossen van tien tot veertig witgele bloempjes.

   Een twijgje met bladeren van een olijfboom

Classificatie

Over de herkomst van de gekweekte olijfboom bestaan nog veel onduidelijkheden. Het kan zijn dat de gekweekte olijf ontstaan is door bastaardering van twee of meer wilde soorten. Bij de laatste classificatie heeft men de soort Olea europaea onderverdeeld in vier ondersoorten. Eén van deze ondersoorten, de Olea europaea subsp. europaea, wordt weer onderverdeeld in twee variëteiten, var. europaea (de gekweekte olijf) en var. sylvestris (de oleaster). De drie andere ondersoorten zijn ‘wilde’ bomen, die voorkomen in Afrika en Azie. Mogelijk is de oleaster de ‘wilde’ voorouder van de olijf of een samenstel van verwilderde en ontsnapte vormen.

Olijven

De olijfboom wordt al duizenden jaren gekweekt voor zijn vruchten. Het duurt vijf tot acht jaar voordat een olijfboom rijpe vruchten geeft. Hoewel er verschillende gekleurde olijven te koop zijn, behoren deze olijven allemaal tot dezelfde soort Olea europaea. Groene olijven kunnen van dezelfde boom komen als de zwarte olijven komen, maar zijn minder rijp afgeplukt. Olijven worden geoogst in de herfst (vooral de onrijpe vruchten) tot in de winter (de rijpe vruchten). 

    In een net opgehangen tussen de bomen in Cinqueterre (Italië) worden de olijven opgevangen

De olijven kunnen dan niet meteen gegeten worden. Eerst gaan ze een jaar lang in de pekel voor een melkzuurgisting en een fase in natronloog (NaOH). Deze processen zorgen er voor, dat de glycosiden, die de olijven een bittere smaak geven, verdwijnen.

Olijfolie

De vruchten en de pitten worden gebruikt voor de productie van olijfolie, maar de meeste olie bevindt zich in het vruchtvlees van de olijf. Voor de winning van olijfolie worden alleen rijpe olijven gebruikt. Deze olie wordt gewonnen door de olijven uit te persen. Vijf kilo olijven kan een liter olie opbrengen. Het persen gebeurt in twee achtereenvolgende sessies. De olijfolie, die na de eerste, koude persing vrijkomt, wordt de 'maagdelijke olie' genoemd. (In Italië ‘olio virgine’ en in Frankrijk ‘huile vierge’). Als het zuurgehalte minder dan 1 % is, dan mag deze olie ook het voorvoegsel ‘extra’ krijgen. Uit de restanten van de eerste persing kan bij een hoge temperatuur nog meer olie worden gewonnen: deze olie is donker, smaakt sterker en is zuurder. De vetzuren van olijfolie bestaan voor 80 % uit oliezuur, een enkelvoudig onverzadigd vetzuur. Daardoor is olijfolie een prima olie om in te bakken. Olijfolie wordt behalve in de keuken ook gebruikt als huidolie bij verbranding, uitdroging en stijve spieren.

Heilige boom

Olijfbomen kunnen heel oud worden, enkele honderden jaren is heel gebruikelijk. Er zijn ook bomen bekend, die meer dan 1500 jaar oud zijn. De olijfboom werd in vele culturen als heilig gezien. Zowel in de Bijbel als in de Koran wordt de olijfboom genoemd. In het Bijbelboek Genesis komt de tweede duif na de zondvloed terug met een olijfblad in zijn bek: de olijf staat voor een nieuw begin en een vernieuwde mens. In de Bijbelboeken Exodus (over balsemolie) en Leviticus (over een meeloffer) worden recepten gegeven, waarin olijfolie een belangrijke rol speelt.

In de Koran is de olijfboom ook een gewijde boom, die ‘olie geeft die zo helder is dat hij zelfs licht zou geven als de lont niet zou worden ontstoken’. Bij de oude Grieken was de olijfboom een vereerde plant. De godin Pallas Athene schonk de stad Athene een olijfboom. Er staat er nog steeds een olijfboom op de Akropolis.

Andere soorten van het geslacht Olea

In Zuid- Afrika komt het ironwood (Olea capensis) voor, dat is een boomsoort uit het geslacht Olea. Hieronder staan wat afbeeldingen van het ironwood.

   Een ironwood (Olea capensis), gefotografeerd in Kirstenbosch Botanical Gardens bij Kaapstad

   De bloemen van ironwood (Olea capensis)

   De vruchten van ironwood (Olea capensis)

Verzorging

Olijfbomen worden ook in Nederland gekweekt. Ze worden vaak als kuipplanten aangeboden, die in de winter naar binnen worden gehaald. Maar ze kunnen lichte vorst verdragen, oude bomen zelfs tot 15 graden vorst. De olijfboom komt alleen in bloei bij lage wintertemperaturen en veel zon in de lentemaanden, op zijn minst zes uur per dag. Rijpe vruchten worden op onze breedtegraad alleen gevormd bij langdurige hoge zomertemperaturen.

In de Hortus

In de Hortus kunt u twee olijfbomen vinden. De mooiste staat als kuipplant in de centrale hal van de Palmenkas. Daarnaast staat er nóg een in het Fuchsia vak.

Literatuur

C. Kalkman
Planten voor dagelijks gebruik- botanische achtergronden en toepassingen
Redactie en bewerking: M.M.Nauta, R. van der Meijden
KNNV uitgeverij
ISBN 90- 5011- 159- 9

Stevens, P.F. (2001 en later).
Angiosperm Phylogeny Website, Versie 6, Mei 2005
http://www.mobot.org/MOBOT/research/APweb/

Olijven.startpagina.nl
http://olijven.startpagina.nl/

Olijf- Wikipedia
http://nl.wikipedia.org/wiki/Olijf

Plantaardigheden- Beschrijving olijf
Bewerking: Rob van der Hoeden
http://plantaardigheden.nl/plant/beschr/wel/olijf.htm