Dit  artikel verscheen eerder in het Hortus Magazine van december 2016

Klasse	Spermatopsida (Zaadplanten)
Clade	Bedektzadigen
Clade	Eudicots (Nieuwe Tweezaadlobbigen)
Orde	Proteales
Familie	Proteaceae
Geslacht	Protea
Soort	Protea cynaroides (Koningsprotea)

Taxonomische indeling van Protea cynaroides

De koningsprotea is de nationale bloem van Zuid- Afrika en de grootste binnen de familie Proteaceae.
Hij houdt van zon. Wie weet vestigt hij zich ooit nog eens in het steeds zachtere wordende Nederlandse klimaat.

Suikerbossie, 'k wil jou hê,
Suikerbossie, 'k zal jou krijg,
Suikerbossie, 'k wil jou hê,
Wat sal jou mamma daarvan sê?

Het is geen wonder dat suikerbossie een koosnaampje werd voor leuke meisjes, zoals in dit liefdesliedje van Fred Michel uit 1930: de koningsprotea (Protea cynaroides) of reuzenprotea is een van de mooiste bloeiende planten uit Zuid-Afrika. Het is de nationale bloem van dat land. Het geslacht Protea vormt met nog 67 andere geslachten de familie Proteaceae. Linnaeus heeft in 1735 dit geslacht vernoemd naar de Griekse god Proteus, een god die zijn vorm kon veranderen. Ook de planten uit dit geslacht hebben een grote variatie aan vormen.
De planten uit de familie Proteaceae zijn houtige struiken of bomen. Het is een familie van ongeveer 1250 soorten, die vrijwel uitsluitend op het zuidelijk halfrond voorkomen. Dat wijst er op dat de familie ontstaan is op het continent Gondwana, dat vanaf 160 miljoen jaar geleden langzaam uit elkaar viel in Afrika, India, Madagaskar, Zuid- Amerika, Australië en Antarctica. Er zijn twee onderfamilies. De onderfamilie Proteoideae komt voornamelijk in Afrika voor en de andere onderfamilie Grevilleoideae is geconcentreerd in Australië en Zuid-Amerika.

   De verspreiding van de familie Proteaceae over de wereld (bron: http://www.mobot.org/MOBOT/research/APweb/)

Het geslacht Protea, sugarbush of suikerbos in Zuid- Afrika genoemd, bevat 101 officieel bekende soorten. De meeste soorten komen in Afrika voor, voornamelijk in Zuid- Afrika. En van die soorten in Zuid- Afrika komt nog eens meer dan negentig procent in het gebied rond Kaap de Goede Hoop voor. De koningsprotea komt in een klein gebied rondom Kaapstad voor, in het zogenaamde “fynbos”. Dit is een soortenrijke vegetatie van heideachtige planten (Ericaceae), Restionaceae, soorten uit geslacht Pelargomium en bolgewassen (veel Iridaceae, zoals gladiolen), waar in het droge seizoen vaak brand voorkomt. Protea soorten vormen ook een onderdeel van dit vegetatietype.

   De koningsprotea (P. cynaroides) in Kirstenbosch Botanical Garden in Kaapstad

   De koningsprotea (P. cynaroides) in de subtropische kas van de Hortus in Amsterdam

   De bloeiende koningsprotea (P.cynaroides) in de overtuin van de Hortus (april 2016)

Vogels, insecten, knaagdieren of wind

De bloeiwijze van Protea bestaat uit vele vierdelige bloempjes, die op een houtige   bloembodem staan en omgeven zijn door een gekleurde omwindsel. Er is geen onderscheid in kroon en kelkblaadje zoals bij de meeste bloemplanten. Wat wij een “bloem” noemen is in werkelijkheid dus een samengestelde bloeiwijze. De bouw van de bloem lijkt daarbij op die van de Asteraceae (paardenbloem, margriet, zonnebloem), waar de ‘bloem’ ook uit meerdere bloempjes op één bloembodem bestaat. Er is echter geen verwantschap tussen de familie Proteaceae en Asteraceae.

  De bloem van een koningsprotea (P. cynaroides) in Kirstenbosch Botanical Garden in Kaapstad

   De bloem van een koningsprotea (P. cynaroides) in Kirstenbosch Botanical Garden in Kaapstad

   De bloem van een koningsprotea (P. cynaroides) in een kas van de VU Hortus (nu Hortus Zuidas)

   De uitgebloeide bloem van de koningsprotea (P.cynaroides) in de overtuin van de Hortus (april 2016)

De bloemblaadjes van de afzonderlijke bloempjes zijn aan de onderkant met elkaar vergroeid, maar hebben vrije lippen aan het uiteinden, waarop de meeldraden aan de binnenkant vastzitten. De stempel van de bloempjes steekt ver uit de bloem en heeft een zodanige vorm dat bestuivende dieren, die wel moeten aanraken. In eerste instantie geven de meeldraden als ze vruchtbaar zijn hun stuifmeel aan die stempel af. Omdat de vrouwelijke delen pas twee dagen later vruchtbaar zijn, kunnen in de tussentijd bestuivers het stuifmeel naar andere bloemen overbrengen. Als er geen bestuivers langskomen, dan kan er alsnog zelfbestuiving plaatsvinden.

De bloemen van Protea soorten worden bestoven door vogels, insecten, knaagdieren of de wind. Bij een aantal soorten, waaronder bij de koninsgprotea, kan zelfbestuiving voorkomen. Waarschijnlijk wordt de koningsprotea vooral bestoven door vogels, onder ander door de Kaapse suikervogel (Promerops cafer). Deze vogel heeft een spitse snavel, waarmee hij goed de nectar kan verzamelen die de bloemen van de suikerbosjes afgeven. Ook honingzuigers kunnen door het opzuigen van de nectar de bloemen bestuiven. De  metallisch groene Protea kever (Trichostetha fascicularis) bestuift de bloemen doordat hij van het stuifmeel eet.

   De Kaapse suikervogel (Promerops cafer) zuigt nectar van Protea bloemen in Kirstenbosch Botanical Garden in Kaapstad.

  De koningsprotea heeft glanzende leerachtige bladeren, die bestand zijn tegen de zomerhitte van de Kaapprovincie

Koningsprotea's in Nederland?

De struiken van de koningsprotea kunnen tot twee meter hoog worden. De bloemhoofden kunnen conisch tot schaalvormig zijn. De omwindselbladeren kunnen haarloos zijn of fijn zijdeachtige haren bezitten. De kleuren van de bloemen kan variëren van zacht zilverachtig paars tot geel, oranje en rood. Binnen zijn verspreidingsgebied is de koningsprotea erg variabel: de leerachtige bladeren variëren van groot en rond naar klein en smal. De afzonderlijke bloempjes kunnen wijd open zijn of meer tunnelvormig. Er worden wel tachtig verschillende variëteiten van deze bijzondere Protea onderscheiden. De afmetingen van de bloemen en de bladeren nemen in het algemeen van west naar oost af.

De Protea’s uit Zuid- Afrika groeien op voedselarme grond en krijgen onregelmatig neerslag. Ze hebben zich aangepast aan deze situatie door vlak onder de bodem een netwerk van lange zijwaarts groeiende wortels te vormen als er veel neerslag is gevallen. Daarom hoeven deze planten ook nauwelijks bemest te worden. Ook na een veldbrand kan de koningsprotea zijn ondergrondse wortels snel laten uitgroeien. Daardoor kan deze struik ook heftig gesnoeid worden. Omdat sommige vormen van deze soort tot zes graden vorst kunnen verdragen, zou hij in de toekomst met zachte winters ook in Nederland moeten kunnen gedijen.

Grote, opvallende bloemen

De koningsprotea draagt grote opvallende bloemen, die het als snijbloem in boeketten goed doet. De bloemen blijven ook lang goed. De kweek van deze mooie bloemen gebeurt in verschillende gebieden op de wereld waar een mediterraan klimaat heerst, zoals in West-Australië, Zuid- Afrika, Israël, de Canarische eilanden en in de kustgebieden van de staten Californië en Oregon in de Verenigde Staten.
Hoewel Protea’s meestal in het voorjaar bloeien kan de koningsprotea het hele jaar door bloeien. De bloeiperiode van de verschilde variëteiten blijkt genetisch vastgelegd te zijn, dus bij verplaatsing van de planten van hun originele groeiplaats naar elders treedt er geen verschuiving van de bloeiperiode op. De bloeiperiode is wel afhankelijk van het habitat van de oorspronkelijke groeiplaats
De koningsprotea staat in de Hortus al jaren in het subtropische deel van de Drieklimaten kas van de Hortus, tussen de andere Zuid-Afrikaanse planten. Als u de kas binnenkomt en het kleine paadje naar voren inloopt, dan komt u rechts van het pad twee exemplaren van deze plant tegen. Hij heeft in de subtropische kas helaas jaren niet meer gebloeid, waarschijnlijk is het daar toch niet licht genoeg. Tuinman Roel heeft hem in de zonovergoten kassen op de Overtuin wel in bloei gekregen. Hopelijk lukt dat in de toekomst ook weer in de subtropische kas.

Literatuur

Koningsprotea- Wikipedia
https://nl.wikipedia.org/wiki/Koningsprotea

Proteas- Wikipedia
http://en.wikipedia.org/wiki/Protea

Protea Atlas Project
http://www.proteaatlas.org.za/

Lewis J. Matthews
The Protea Book- A Guide to cultibated Proteaceae
Timber Press, Portland, Oregon, 2002

Tony Rebello
A field guide tot he Proteas of Southern Africa
Sasol,, december 2001

Trichostetha fascicularis- Wikipedia
https://en.wikipedia.org/wiki/Trichostetha_fascicularis